تاج سر موسیقی ایران
نگاهی به زندگی جلال تاج اصفهانی به بهانه رونمایی تازه‌ای از آثارش؛
موسیقی کوک_علی نامجو| مردادماه امسال از اصفهان خبر رسید که «آوازهای استاد جلال تاج اصفهانی» در هنرسرای خورشید اصفهان رونمایی شده است. این آثار را نوید نورزی پژوهشگر و خواننده موسیقی ایرانی جمع‌آوری کرده بود و یک تفاوت بارز با آنچه پیش‌ازاین از تاج شنیده بودیم، داشت.
بیشتر قطعاتی که عموم با صدای تاج در ذهن دارند، مربوط به دوانی است که او ۶۰ سالگی را هم طی کرده اما آثار شنیده نشده‌ای که به همت نوروزی آماده شده، مربوط به ایام جوانی تاج و برآمده از ۲۷ صفحه از کارهای او است که کمپانی‌های «هیز مستر وویس»، «سودوا» و «پولیفون» سال‌ها قبل ضبط کرده‌اند.
چند روز قبل هم در فرهنگسرای نیاوران یک رونمایی دیگری از این آثار برگزار شد و علی‌اصغر شاهزیدی، عباس سجادی، عبدالحسین مختاباد، علی رستمیان، فاضل جمشیدی، امیرمسعود امیری، ابوالفضل ریاحی، خانواده استاد تاج اصفهانی، آرش فرهنگ‌فر، آرش نصیری و نوید نوروزی در آن حضور داشتند.
نوید نوروزی، پژوهشگر موسیقی و گردآورنده آثار استاد تاج اصفهانی در نیاوران گفت که به دلیل در دسترس نبودن آثار استاد تاج تا امروز، نمی‌توانستیم به سبک‌شناسی آثار او بپردازیم اما حالا با مجموع ۱۷۷ دقیقه آوازی که از او جمع‌آوری شده، می‌توانیم بگوییم او چه سبکی داشته است.
این خواننده موسیقی ایرانی به منتشر شدن آوازهایی در این مجموعه بعد از صد سال هم اشاره کرد و درباره شناخت عمومی از صدای زنده‌یاد تاج اصفهانی توضیح داد: آنچه ما در سال‌های اخیر از استاد تاج شنیده‌ایم، آثاری است که در مجالس خصوصی ضبط شده و تعداد کمی از این آثار در دسترس است.
بنابراین آنچه که تا امروز از استاد تاج به گوش ما رسیده است، آوازهایی در دوران پیری استاد است. البته صدای تاج در پیری نیز جوان بود اما نمی‌توان سبک این هنرمند را از این آوازها تعیین کرد.
کاری که نوروزی انجام داده از جهات مختلفی اهمیت بالایی دارد اما شاید در ذهن مخاطبان این پرسش ایجاد شود که چرا باید آثار خواننده‌ای همچون تاج بعد از این همه سال منتشر شود. برای توضیح دقیق‌تر مسئله به احتمال مروری بر زندگی این خواننده نامدار و البته صاحب سبک می‌تواند راهگشا باشد.
از اصفهان تا اصفهان
تاج اصفهانی در سال ۱۲۸۲ خورشیدی در یک خانواده‌ای مذهبی در اصفهان به دنیا آمد. پدرش شیخ اسماعیل نیم تاج اصفهانی معروف به تاج‌الواعظین، از وعاظ معروف اصفهان بود. او هم صدای خوشی داشت و ردیف موسیقی ایرانی را نزد استادان زمان آموخته بود. جلال‌الدین، از همان کودکی شروع کرد به زمزمه کردن نواها و خوانش‌هایی که از پدر و دوستان او می‌شنید و از همان زمان معلوم شد صدا خوشی دارد.
خودش با ذکر خاطره‌ای از روزی که در کوچه زده بود زیر آواز جملات پدرش بعد از شنیدن جلال جوان را این طور نقل می‌کند: «پسرم تو صدای خوبی داری و در خلال اینکه به مدرسه می‌روی و درس می‌خوانی، به تو آوازهای اصیل ایرانی را یاد می‌دهم و در این هنگام من ۹ ساله بودم». شیخ اسماعیل ۴ سال به تاج آموزش موسیقی داد و در این سال‌ها جلال‌الدین کم‌وبیش ردیف موسیقی ایرانی را آموخت.
بعدازآن پسر را به محضر سید عبدالرحیم اصفهانی سردمدار مکتب اصفهان فرستاد تا آموخته‌هایش را تکمیل کند. تاج ۳ سالی از محضر سید رحیم استفاده کرد و ۱۴ ساله بود که به رفت پیش خداوند نی، نایب اسدالله تا فنون خواندن با ساز و ردیف و دستگاه موسیقی ایرانی را بیاموزد.
در همین ایام او از محضر میرزا حسین خضوعی معروف به ساعت‌ساز هم استفاده کرد. محمدرضا شجریان از سید حسین طاهرزاده، سید اسماعیل‌خان قراب، قربان خان شاهی، حبیب شاطر حاجی و صادق شهاب به عنوان دیگر استادان تاج اصفهانی نام برده است. در تصمیمی که با دوستانش گرفت از اصفهان به جنوب ایران رفت و با شیخ خزعل آشنا شد.
حدود یک سالی را در کنار او ماند و بعد از ماجرای دستگیری شیخ، به رشت رفت و پس از آن رهسپار تهران شد. تاج بعد از مدتی دوباره به اصفهان برگشت و تا پایان عمر در هیچ شهری جز اصفهان به شکل دائم زندگی نکرد. او اولین کنسرتش را به نفع روزنامه فکاهی ناهید در سال ۱۳۰۶ اجرا کرد.
مرتضی خان محجوبی، مرتضی خان نی داوود، حسین یاحقی و رضا روانبخش به عنوان نوازنده تاج را در آن کنسرت همراهی کردند. او در آن شب مرغ سحر را خواند و مورد تشویق هم واقع شد اما فردا صبح در نظمیه از او تعهد گرفتند که دیگر اشعار سیاسی و اجتماعی نخواند. او از آن زمان به بعد در شهرهای مختلف ایران به روی صحنه رفت و با هنرمندان شناخته‌شده موسیقی ایرانی در آن ایام به اجرای کنسرت پرداخت.
حضور فعالانه در عرصه موسیقی
برای او جامعه و اوضاع و احوال مردم اهمیت زیادی داشت بنابراین هیچ وقت دست از خواندن اشعار سیاسی و اجتماعی برنداشت و نشان داد در آوازخوانی زبان نقد را همیشه با خود همراه دارد. سال‌ها قبل کمپانی‌های ضبط به ایران وارد شده بودند و این امکان به وجود آمده بود تا صدای تاج در سراسر ایران شنیده شود.
مستر جیمز مسئول ضبط صفحات هیزمستراویس بعد از ضبط صفحه همایون معروف به تاج گفته بود: «من صداهای بسیاری را ضبط کرده‌ام اما تابه‌حال صدایی چنین ندیده‌ایم». استاد جلال تاج اصفهانی با کمپانی آلمانی پلیفون هم ۴ صفحه ضبط کرد که بعد از تکثیر در آلمان برای فروش به بازار ایران عرضه شد. کمپانی هیزمستراویس هم با صدای او صفحاتی را ضبط کرد.
جلال تاج اصفهانی جزء اولین اهالی موسیقی بود که بعد از تأسیس رادیو برای اجرای برنامه در آن دعوت شد. او درازای دریافت حقوق ماهیانه ۲۰۰ تومان رهسپار تهران شد و در رادیو کارش را آغاز کرد. البته تاج هر هفته از اصفهان با اتوبوس راهی تهران می‌شد تا در رادیو برنامه اجرا کند و بعد از خواندن، دوباره به نصف جهان بازمی‌گشت. بعد و حدود ۲ سال و نیم به خاطر مشکلات و سختی راه و حقوق اندک از رادیو استعفا داد و در اصفهان موسیقی را پی گرفت.
مدتی بعد دوباره به استخدام رادیو درآمد و تا سال ۱۳۳۹ که برای همیشه از رادیو کنار بکشد، در آن به اجرای برنامه پرداخت. تیرماه سال ۱۳۲۴ تاج عضو انجمن ملّی موسیقی شد. با تأسیس رادیو اصفهان در سال ۱۳۲۸ همکاری‌اش را با آنجا آغاز کرد و همزمان کلاسی در ساختمان رادیو را انداخت و تربیت هنرجویان آواز را آغاز کرد.
او در طول سال‌های فعالیتش در رادیو اصفهان با هنرمندان زیادی همکاری کرد اما هیچ اثری از آن همکاری‌ها باقی نماند چون اغلب آن آثار را بعد از انقلاب سوزاندند یا روی صفحات او، چیزهای دیگری ضبط کردند. او در طول دوران زندگی ازنظر مالی سختی‌های زیادی کشید و به همین خاطر مجبور شد به عنوان کارمند استانداری و شهرداری هم فعالیت کند.
مناعت طبع تاج!
با آنکه هم دوران رضاشاه و محمدرضا شاه را به عنوان خواننده درک کرده بود و هم بعد از انقلاب و تا سال ۱۳۶۰ در دوران جمهوری اسلامی زندگی کرد، هیچ وقت اهل سر خم کردن و کرنش برای کسی نبود. حوالی سال ۱۳۳۲ برای اجرای برنامه به کرمان رفته بود که نامه‌ای از پدر دریافت کرد. ظاهراً برایش همسر مناسبی پیدا کرده بودند.
در آن دوران تاج ۵۰ سال سن داشت و با ثریا که ۲۰ سال از خودش کوچک‌تر بود، ازدواج کرد. همایون، جمشید، هما، پروین و تاج‌الملوک فرزندان زنده‌یاد جلال‌الدین تاج اصفهانی هستند. تاج از سال ۱۳۵۱ تا ۱۳۵۷ در دانشگاه فارابی آواز تدریس می‌کرد.
از احمد مراتب،کریم سماوى ایرج، علی‌اصغر شاهزیدی، عسگری آقاجانیان میری، محمد تقی سعیدی ولاشانی، فضل‌الله شاهزمانی، سید رضا طباطبایی کربکندی، علی‌رضا افتخاری، مرتضی شریف، ناصر یزدخواستی، رضا قرنیان اصفهانی، حمیدرضا نوربخش و نصرالله معین به عنوان شناخته‌شده‌ترین شاگردان تاج نام می‌برند.
آخرین اثر ضبط شده با صدای او در منزل محمدرضا شجریان با نی حسن کسایی ثبت شده و تاج در آن قطعه این‌طور خوانده است: «تاجم نمی‌فرستی، تیغم به سر مزن/ مرهم نمی‌گذاری، زخم دگر مزن».
او سال‌ها برای هنر موسیقی ایران تلاش کرده بود اما بعد از انقلاب اوضاع بر وفق مرادش جلو نرفت. سال ۱۳۶۰ کلیه حقوق و مزایایش را قطع کردند و این اتفاق تأثیر بدی بر روحیه او گذاشت. شاید همین ماجرا بر شدت بیماری‌ها او افزود و باعث شد دیگر تاب نیاورد سرانجام ۱۳ آذر همان سال تاج اصفهانی به آسمان پرواز کرد. پیکرش را در تخته فولاد اصفهان به خاک سپردند.
منبع: روزنامه سازندگی